Stresli ve tehlikeli bir olay tecrübe ettikten sonra travma sonrası stres bozukluğu noktasına varacak derecede korkmak veya endişe duymak bir tek yetişkinlere özgü değildir. Hatta çocuklar özellikle hassas olan gruplardan biridir. Aslında bütün çocuklar, düşüncelerini ve hislerini etkileyen çok stresli olaylar yaşayabilir. Ancak genellikle hızlı bir şekilde bu durumları atlatırlar. Bununla beraber, yaralanma, kaza, aile yakınının veya bir arkadaşının ölümünden sonra çocuklar stresli olayın şiddeti karşısında uzun süreli duygusal ve davranışsal değişiklikler yaşayabilirler.
Çocuklar bu durum karşısında uzun vadeli belirtiler geliştirdikleri takdirde travma sonrası stres bozukluğu teşhisi alırlar. Çocuklarda ve ergenlerde en çok rastlanan travmalar şunlardır: cinsel taciz veya tecavüz, doğal afet, okulda şiddet, ölüm riski taşıyan hastalıklar, ağır ve ciddi kazalar, ihmal edilme, aileden birinin kaybedilmesi. Bu olaylar bazı çocuklar için başa çıkılması zor duygulara neden olabilir. Bu duygular neticesinde çocukta bazı davranışsal ve sosyal değişiklikler oluşur. Bu süreç uzun vadeli olduğunda ise post travmatik stres bozukluğu oluşabilir. Çocuklarda travma sonrası stres bozukluğu belirtileri konusunu ele alabiliriz.
Çocuklarda Travma Sonrası Stres Bozukluğu Belirtileri
Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı (DSM-5) kriterleri ruh sağlığı sorunlarının teşhis edilmesinde kullanılan kılavuzdur. Bu kılavuzda 6 yaşında ve daha küçük çocuklarda psikolojik bozuklukların teşhisi için gerekli olan kriterler de bulunur. Her şeyden önce travmatik ve ağır bir olayın ardından her çocukta post travmatik stres bozukluğu gelişmeyeceğini bilmeniz gerekir. Doktorlar ve uzmanlar çocuklarda travma sonrası stres bozukluğu teşhisi için DSM 5 kriterlerine riayet ederler. Ancak siz ebeveyni olarak çocuğunuzda bazı duygusal ve davranışsal değişiklikler fark ederek bir uzmandan yardım almanız gerekip gerekmediğine karar verebilirsiniz. Çocuklarda travma sonrası stres bozukluğu belirtileri şunlardır:
- Aile üyelerinden birinden ayrıldığında veya yabancıların yanında yoğun düzeyde kaygı duymak
- Üzgün olmak ve içine kapanmak
- Uykuya dalamama veya uyuyamama gibi uyku bozuklukları
- Sürekli gergin ve tetikte olmak
- Önceden zevk alınan faaliyetlere yönelik ilginin kaybolması
- Ufak bir ses duyduğunda bile endişe etmek ve ürkmek
- Fiziksel ve duygusal olarak aileden ve arkadaşlardan uzaklaşmak
- Aşırı miktarda ve gereksiz yere sinirli olmak
- Başkalarına karşı saldırgan hareketlerde bulunmak
- Gerçeklik ve rüyalar arasında ayrım yapmakta zorlanmak
- Travma ile ilgili anıları hatırlatan yerlerden ve durumlardan kaçınmak
- Okulda sorunlar yaşamak
- Konsantrasyon güçlüğü
- Travmayı oyunlarda, çizimlerde, konuşma esnasında yeniden canlandırmak
- Sürekli ölümle ilgili düşünmek veya ölümün bahsini açmak
- Erken yaşta ölmekten veya sevdiklerini kaybetmekten korkmak
- Yatağını ıslatmak
- Parmak emme gibi kendisinden küçük çocukların yaptığı hareketleri yapmaya başlamak
- Herhangi bir hastalığı olmamasına rağmen mide bulantısı veya baş ağrısı gibi belirtiler yaşamak
Çocuklarda Travma Sonrası Stres Bozukluğu Risk Faktörleri Ve Nedenleri
Çocuklarda travma sonrası stres bozukluğu nedenleri hakkında ki araştırmalara göre, travma sonrası stres bozukluğunun ortaya çıkışında nöroendokrin sistemin de rolü vardır. Bu konudaki araştırmalar ise post travmatik stres bozukluğu geliştiren çocukların sirkadiyen ritminde değişiklik olduğunu gösterir ancak kortizol seviyelerinin yükselip yükselmediği veya azalıp azalmadığı kesin olarak bilinmemektedir. Örneğin, ergenler üzerinde yapılan bir araştırmada travma sonrası stres bozukluğu olan yetişkinlerin aksine sabah kortizol değerlerinin azaldığına dair bir bulgu bulunamamıştır. Yetişkinler üzerinde yapılan çalışmanın bulguları ise kortizol seviyelerinin değişmesinin bozukluğun sonucu değil nedenlerinden biri olabileceğini gösterir.
Bilişsel davranışçı teoriler ise çocuklarda post travmatik stres bozukluğunun ortaya çıkışında bilgi işleme ve öğrenmenin rolü olduğuna dikkat çeker. Keane ve arkadaşları, bu kişilerde korku tepkisinin klasik bir koşullanma süreci yoluyla geliştiğini öne sürer. Bu esnada korku, gerçek travma (örneğin araba kazası) sırasında mevcut olan işaretlerle ile ilişkilendirilir ve kişi daha sonra travmaya neden olan uyaran ve ipuçlarından sürekli kaçmak ister. Bu ipuçlarından kaçış da travmaya verilen korku tepkisinin güçlenmesine neden olur.
Çocuklarda Travma Sonrası Stres Bozukluğu Tedavisi
Çocuklarda travma sonrası stres bozukluğu tedavisi mutlaka gerçekleştirilmelidir. Travma sonrası stres bozukluğu yaşayan çocuğun tedavisi sadece aile veya uzmanı değil aynı zamanda okuldaki öğretmenleri ve çocuğun bakıcısını da ilgilendirir. Psikoterapiye başlamadan önce çocuk istismara uğradıysa fiziksel olarak güvenliğinin sağlanması önemlidir ki bu durumda polis ve sosyal hizmetler ile de irtibata geçilmesi gerekir. Tedavide psikoterapi önceliklidir ve depresif ve panik belirtileri olan çocuklarda ilaç tedavisi de psikoterapiye yardımcı olarak verilmelidir. Çocuklarda stres sonrası travma bozukluğu tedavisi için bilişsel davranışçı terapinin etkili olduğunu gösteren örnekler vardır. Ancak bu konuda klinik çalışmalar sınırlıdır.
Çocuğunuzun durumuna ve yaşına göre ilaç tedavisine de başlanabilir ancak bu tedavi kendi başına verilmez. Çocuklarda ilaç tedavisi ancak psikoterapiye yardımcı ve destekleyici olarak uygulanabilir. İlaçla tedavi sürecinde ilacı reçete eden uzmanın yakın takibi de önemlidir. İlaçla tedavinin reçete yazan uzman tarafından yakından izlenmesi önemlidir.
Göz hareketleriyle duyarsızlaştırma ve yeniden işleme terapisi (EMDR) de, bilişsel davranıcı terapiyi pekiştirmek amacıyla uygulanabilir. Post travmatik stres bozukluğu için etkili olduğunu gösteren çalışmalar vardır. Oyun terapisi ve sanat terapisi de travma ile başa çıkmakta zorlanan yaşı daha küçük olan çocukların tedavisinde etkilidir. Çocuklarda travma sonrası stres bozukluğu belirtileri görüldüğünde ailelerin hemen bir uzmana başvurması önemlidir.